Πολυτεχνίτης και ερημοσπίτης…

*Μεγάλωσαν και διασκέδασαν γενιές και γενιές Ελλήνων με τον Καραγκιόζη

Γράφει ο Θεόδωρος Λάμπρος

(Ιστορικός – Συγγραφέας – Αρχισυντάκτης στο ενημερωτικό πόρταλ skalistiri.news – Διαχειριστής του ιστορικού πόρταλ “Το skalistiri.news σκαλίζει το 1821” και Αναβιωτής του 1821

 

 

skalistirinews@gmail.com).

 Καραγκιόζης, Χατζηαβάτης, Σιορ – Διονύσιος, Μπαρμπα – Γιώργος.

Στο άκουσμα αυτών των ονομάτων, το μυαλό μας και οι αναμνήσεις μας πάνε στον λαϊκό μας ήρωα Καραγκιόζη και το Θέατρο Σκιών που μεγάλωσε και διασκέδασε γενιές και γενιές Ελλήνων. Τις προηγούμενες δεκαετίες με τελευταία εκείνη του 80 ο Καραγκιόζης είχε μεγάλη πέραση. Οι περισσότερες πόλεις είχαν το δικό τους Θέατρο Σκιών όπου όλες σχεδόν οι οικογένειες κυρίως δε κατά τους καλοκαιρινούς μήνες απολάμβαναν μαζί με τα παιδιά τους τον Καραγκιόζη παρέα με μια λεμονάδα ή ένα σουβλάκι και διασκέδαζαν με την ψυχή τους βλέποντας στο πανί τον λαοφιλή ήρωα με τις υπόλοιπες κλασσικές φιγούρες του Θεάτρου Σκιών.

(Ο λαοφιλής λαϊκός μας ήρωας Καραγκιόζης που διασκέδασε γενιές και γενιές Ελλήνων).

Ο Καραγκιόζης αποτελεί την νεότερη ιστορία της Ελλάδας. Μέσα από αυτόν αναδείχθηκε η ιστορία, τα έθιμα μας , οι θρύλοι αυτής της χώρας. Ο καλός, αγαθός και πολυμήχανος Έλληνα που στην προσπάθεια του να επιβιώσει αυτός και η οικογένεια του σκαρφίζεται ένα κάρο τεχνάσματα και κάνει διάφορα επαγγέλματα. Πολυτεχνίτης και ερημοσπίτης είναι ο σωστός χαρακτηρισμός.

Λίγα λόγια για την ιστορία του Καραγκιόζη

Πολλές απόψεις έχουν εκφραστεί, τόσο για την καταγωγή του όσο και για την προέλευση του ονόματος του ήρωα. Παρά τις όποιες διαφορές συγκλίνουν τα εξής: Καρά σημαίνει Μαύρος και Γκιόζ σημαίνει Μάτι στην τουρκική, δηλαδή Καραγκιόζ σημαίνει Μαυρομάτης. Η παράδοση αναφέρει ότι ο Καραγκιόζης­ – Μαυρομάτης γεννήθηκε στην Τουρκία, παρόλα αυτά ήταν Έλληνας Μικρασιάτης, ο οποίος ζούσε με την οικογένεια του στην Προύσα.

(Ο Χατζηαβάτης, ο επιστήθιος φίλος του Καραγκιόζη).

Ο φίλος του ο Χατζηαβάτης ανέλαβε να κτίσει το σαράι (παλάτι) του Σουλτάνου Μαχμούτ Β’ και πήρε για αρχιμάστορα, το χτίστη Καραγκιόζη. Το σαράι όμως δεν τελείωνε, διότι οι χτίστες και οι εργάτες σταματούσαν την εργασία τους λόγω του ότι ο Καραγκιόζης τους έλεγε πολλά αστεία και σκωπτικά σχόλια, καθυστερώντας τους έτσι από τη δουλειά. Το παλάτι δεν τελείωνε και ο Σουλτάνος έδωσε διαταγή να εκτελέσουν τον Χατζηαβάτη και να κρεμάσουν τον Καραγκιόζη. Ο θάνατός τους όμως στοίχισε τελικά στο Σουλτάνο, με αποτέλεσμα αυτός να πέσει σε βαθιά μελαγχολία. Τότε ένας σοφός – αυλικός ανέλαβε το ρόλο του διασκεδαστή, ο οποίος κατασκεύασε δυο χάρτινες φιγούρες που απεικόνιζαν τον Καραγκιόζη και το Χατζηαβάτη, παρουσιάζοντας θέατρο σκιών στο Σουλτάνο.

 

Τι συμβολίζει ο Καραγκιόζης

 Συμβολίζει το πνεύμα ελευθερίας και την προσπάθεια αντίστασης κατά της δυναστικής αρχής. Συμβολίζει τις αρχές τις ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της φιλοπατρίας και της αξιοπρέπειας. Στο πρόσωπό του ενσαρκώνεται ο κοινός αγώνας των Ελλήνων κατά της δουλοπρέπειας, κατά της υποταγής στον ξένο δυνάστη. Παράλληλα εκπροσωπεί τα χαμηλά κοινωνικά – λαϊκά στρώματα.

Ο Καραγκιόζης στην Ελλάδα

Σύμφωνα με όλες τις μαρτυρίες, ο Καραγκιόζης εμφανίζεται στην Ελλάδα τα χρόνια του Όθωνα αν και κάποιοι υποστηρίζουν πως δεν ήταν άγνωστος και πριν την Επανάσταση του 1821. Ο Ελληνικός πλέον Καραγκιόζης αντικαθιστά σταδιακά πρόσωπα του τούρκικου Καραγκιόζη, δημιουργεί νέους τύπους με συμβολική σημασία, όπως ο Πασάς και ο Βεληγκέκας ενώ αργότερα προσθέτει και νέες φιγούρες όπως ο Μπαρμπα – Γιώργος, ο Σιορ Διονύσιος, η Αγλαϊα, και άλλα πρόσωπα του θιάσου – είναι εξ΄ ολοκλήρου Ελληνικά, αντιπροσωπευτικά χαρακτήρων και κοινωνικών συνθηκών.

Οι εποχές που σημαδεύουν την εξέλιξη του Καραγκιόζη στην Ελλάδα είναι τρεις. Η πρώτη είναι από το 1850 μέχρι το 1880, όπου κυριαρχεί η δράση του Μπαρμπαγιάννη Βραχάλη που θεωρείται «πατέρας» του Ελληνικού Καραγκιόζη.

   Η δεύτερη καλύπτει τα χρόνια 1880 – 1910 με δεσπόζουσα μορφή τον περίφημο Μίμαρο (Δημήτρης Σαρδούνης) που θεωρείται ο αναδημιουργός του Θεάτρου Σκιών.

Η Τρίτη αρχίζει το 1915, όπου ο Καραγκιόζης τελειοποιείται, με κυριότερο εκφραστή τον Αντώνη Μόλλα, χάρη στον οποίο τυπώνονται το 1924 και τα πρώτα φυλλάδια του Καραγκιόζη.

Οι φιγούρες του Καραγκιόζη 

Τα ποιο σημαντικά πρόσωπα – φιγούρες του Καραγκιόζη όπως διαμορφώθηκαν στο πέρασμα του χρόνου είναι έντεκα. Είναι ολοκληρωμένοι χαρακτήρες με σαφείς αλλά και ανοιχτούς συμβολισμούς, που τους κάνουν να κρατούν το ενδιαφέρον και τη ζωντάνιά τους στο χρόνο. Αυτοί είναι ο Καραγκιόζης, ο Χατζηαβάτης, ο Πασάς, ο Μπαρμπα – Γιώργος, ο Σιορ – Διονύσιος, ο Μορφονιός, ο Εβραίος, ο Σταύρακας, ο Βεληγκέκας, ο Κολλητήρης και η Αγλαϊα. Σε αυτούς να προσθέσουμε και τα άλλα δυο παιδιά του Καραγκιόζη τον Κοπρίτη και τον Μπιριγκόκο.

(Ο Μπαρμπά Γιώργος, ο θείος του Καραγκιόζη, αποτελεί το φόβητρο για την Τουρκική εξουσία).

(Ο γνωστός «Νιόνιος» από τη Ζάκυνθο, η σημαντικότερη Επτανησιακή φιγούρα του θεάτρου Σκιών).

(Ο Πασάς είναι η φιγούρα που ενσαρκώνει την Οθωμανική εξουσία).

(O Εβραίος, μια από τις πιο χαρακτηριστικές φιγούρες του Θεάτρου Σκιών).

Οι Καραγκιοζοπαίχτες

Περιπλανώμενοι βιοπαλαιστές, περιφρονημένοι από την κοινωνία της εποχής τους, οι περισσότεροι καραγκιοζοπαίχτες ήταν αυτοδίδακτοι καλλιτέχνες, χαρισματικοί που συγκέντρωναν στο πρόσωπό τους πολλές ιδιότητες: ήταν ταυτόχρονα συγγραφείς, σκηνοθέτες, ηθοποιοί, τραγουδιστές, σκηνογράφοι, χορογράφοι και ζωγράφοι κρατώντας στα χέρια τους όλη την παράσταση. Με ισχυρότατη μνήμη, οργανωτικές ικανότητες, δαιμονική φαντασία, οι καραγκιοζοπαίχτες τελειοποίησαν την τέχνη τους, πλούτισαν το ρεπερτόριο τους με νέα έργα, επινόησαν νέα πρόσωπα και φιγούρες κατ’ εξοχήν Ελληνικές και δημιούργησαν «σχολές» που σημάδεψαν την εξέλιξη του Καραγκιόζη σε όλη την διάρκεια του 20^ου αιώνα.

Μεγάλοι καραγκιοζοπαίχτες που άφησαν ανεξίτηλα τα σημάδια τους στην τέχνη του Θεάτρου Σκιών ήταν οι Βραχάλης, Μίμαρος, Μόλλας, Μέμος Χριστοδούλου, Θεόδωρος Θεοδωρέλος, Σπύρος Κούζαρος, οι δικοί μας Ηλείοι Βασίλαρος και Μήτσος Μανωλόπουλος (πραγματικό όνομα Δημήτρης Νταλιάνης), οι Πατρινοί Γιάνναρος (Βασίλης Μουρελάτος) και Ορέστης (Ανέστης Βακάλογλου).

Επίσης άλλοι σημαντικοί Έλληνες Καραγκιοζοπαίχτες υπήρξαν ο Μάνθος ο Αθηναίος, ο Βάγγος Κορφιάτης, κ.α. Βεβαίως ο μεγαλύτερος εκφραστής του Καραγκιόζη ήταν ο αείμνηστος Ευγένιος Σπαθάρης μέσω του οποίου μάθαμε περισσότερα για τον Καραγκιόζη και το μουσείο που ίδρυσε για τον λαϊκό ήρωα στην Αθήνα είναι άξιο αναφοράς για να θυμίζει σε όλους την ιστορία του θεάτρου Σκιών.

Τέλος γνήσιος εκφραστής και μεγάλος καραγκιοζοπαίχτης είναι ο εν ζωή Θανάσης Σπυρόπουλος από το Κοπανάκι Μεσσηνίας. Ο γιος του Κωνσταντίνος συνεχίζει την μεγάλη παράδοση που άφησε ο πατέρας του διαθέτει ένα από τα μεγαλύτερα αρχεία με φιγούρες, σκηνικά και σύνεργα του Θεάτρου Σκιών.

Ο Καραγκιόζης του «ΟΡΕΣΤΗ»

έγραψε ιστορία στον Πύργο

Ο «Ορέστης» (Ανέστης Βακάλογλου) υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες Καραγκιοζοπαίχτες. Άφησε ανεξίτηλα τα σημάδια του στο Πύργο αφού για ένα ολόκληρο καλοκαίρι έπαιζε καθημερινά παραστάσεις στον ειδικά διαμορφωμένο χώρο που είχε δημιουργήσει στη Οδό Λετρίνων την δεκαετία του 80. Στη συνέχεια επισκέφθηκε αρκετές φορές την Ηλεία όπου έπαιξε σχεδόν σε όλα τα χωριά του νομού και τα τελευταία χρόνια της δεκαετίας του 80 με αρχές 90 συνήθισε να παίζει παραστάσεις στο τότε καλοκαιρινό κινηματογράφο «ΝΑΖΙΚΑ» κάτω από το επαρχείο με τον αείμνηστο επιστήθιο φίλο του και  Πυργιώτη Μέμο Δημητρακόπουλο.

Το ρεπερτόριο του Καραγκιόζη

Η θεματολογία των έργων του Καραγκιόζη κινείται γύρω από τρεις βασικές κατηγορίες: η πρώτη, επηρεάζεται από την καθημερινή ζωή με  τίτλους όπως «Ο Καραγκιόζης Φούρναρης», «Γιατρός», «Γραμματικός», «Στρατηγός», κ.α.

     Η δεύτερη εμπνέεται από τις λαϊκές μας παραδόσεις, μέσω των οποίων το Θέατρο Σκιών συνδέθηκε ποιο στενά με το λαϊκό μας πολιτισμό όπως «Το Στοιχειωμένο Δένδρο», «Το Θηρίο», «Ο Μεγαλέξανδρος και το καταραμένο φίδι», κ.α.

Η τρίτη κατηγορία είναι τα λεγόμενα «ηρωϊκά δράματα», με θέματα εμπνευσμένα από την Ελληνική Επανάσταση όπως «Ο Καπετάν Γκρής», «Ο Αθανάσιος Διάκος», «Ο Γέρος του Μοριά», «Ο Κατσαντώνης», «Ο Καπετάν Απέθαντος». Βεβαίως η θεματολογία του Καραγκιόζη προέρχεται και από την Αρχαία Ελλάδα όπου ο Ευγένιος Σπαθάρης είχε αναπτύξει σε μεγάλο βαθμό.

(Τα λεγόμενα «ηρωϊκά δράματα», με θέματα εμπνευσμένα από την Ελληνική Επανάσταση όπως «Ο Καπετάν Γκρής», «Ο Αθανάσιος Διάκος κ.α. αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του Θεάτρου Σκιών και πάντα συγκινούν το κοινό).

 Ελπίδα οι νέοι καλλιτέχνες του Θεάτρου Σκιών

Στις 28 Μαρτίου εορτάστηκε η Παγκόσμια Ημέρα Θεάτρου Σκιών.  Σήμερα εν έτει 2015 η λαϊκή μας παράδοση, ο Καραγκιόζης. Ο Καραγκιόζης την δεκαετία του 90 σημείωσε μια τεράστια κάμψη που οφείλονταν ότι οι περισσότεροι παλαιοί Καραγκιοζοπαίχτες είχαν «φύγει» από την ζωή και αφετέρου από την είσοδο της νέας τεχνολογίας όπως τα Κινητά Τηλέφωνα, cd, αλλά και άλλες μορφές της τεχνολογίας που είχαν σαν αποτέλεσμα η λαϊκή μας παράδοση – το Θέατρο Σκιών να σημειώσει μια μεγάλη κάμψει με κίνδυνο να εξαφανιστεί από την Πολιτιστική μας κληρονομιά.

Παρόλα αυτά ο Καραγκιόζης άντεξε, αντιστάθηκε και σήμερα διάγει μια καλή περίοδο αφού νέοι καλλιτέχνες του Θεάτρου Σκιών εξασκούν το Θέατρο Σκιών με μεγάλη επιτυχία και μεταλαμπαδεύουν την τέχνη και στις νέες ηλικίες.

 

(Το μέλλον του Θεάτρου Σκιών αποτελούν οι νέοι αξιόλογοι Καλλιτέχνες του.

(Ο δικός μας Ηλείος Στέφανος Παπαγεωργίου).   

(Ο Πατρινός Χρήστος Καλπουζάνης).

(Ο Αθηναίος Νικόλας Τζιβελέκης).

Καλλιτέχνες όπως ο Χρήστος Καλπουζάνης από την Πάτρα, ο Νικόλας Τζιβελέκης, ο δικός Ηλείος Στέφανος Παπαγεωργίου και άλλοι νέοι καταξιωμένοι καλλιτέχνες ανά την Ελλάδα έχουν αναπτύξει και συνεχίζουν να αναπτύσσουν μέσα από παραστάσεις και σεμινάρια στα νέα παιδιά την τέχνη του Καραγκιόζη.

Μια τέχνη που δεν πρέπει ποτέ να σβήσει γιατί απλά ο Καραγκιόζης αποτελεί την ζωντανή ιστορία της φυλής μας.